CÁC CÁCH KHÁM LÂM SÀNG CỦA

HỘI CHỨNG "THẦN KINH TỌA"

BS. LÊ TỰ PHƯƠNG THẢO

MỤC TIÊU:

• Biết rõ các phương pháp khám LS.
• Chẩn đoán được các trường hợp TK tọa theo rễ L5 và rễ S1.
• Hiểu rõ ý nghĩa các xét nghiệm cận lâm sàng.

I. NHẮC LẠI GIẢI PHẪU SINH LÝ:

-Dây TK tọa là dây TK lớn nhất trong cơ thể
-Nó xuất phát trong khung chậu nhờ sự hợp nhất của các rễ L4, L5, S1, S2, S3
-Thần kinh tọa từ chậu hông chạy ra đi xuống ở mông, đùi và đến khoeo chân chia ra hai nhánh tận :
*Thần kinh mác chung (hông khoeo ngoài) : là nhánh ngoài
*Thần kinh chày (TK hông khoeo trong) : là nhánh trong

Đau TK tọa (sciatic neuropathy hoặc sciatica) là danh từ dùng rộng rãi ám chỉ tình trạng đau ở chi dưới thường đi kèm với đau lưng.

Thông thường khi nói đến “Đau TK tọa” người ta có thể nghĩ đến bệnh lý ở bất cứ phần nào của các rễ L4, L5, S1 và S2. Nó có thể do các tổn thương tại dây tọa, tại màng tủy, tại cột sống, tại khung chậu hoặc thường gặp nhất là do thoát vị đĩa đệm (TVĐĐ). TVĐĐ L4-L5, L5-S1 gặp trong 90% trường hợp TVĐĐ cột sống thắt lưng.

Rễ L5 là rễ hay bị tổn thương nhất. Một trong những lý do là do khít chặt rễ L5 trong lỗ liên hợp: rễ L5 có đường kính to nhất và lỗ liên hợp lại nhỏ hơn các lỗ liên hợp khác ở vùng thắt lưng

II. CÁC PHƯƠNG PHÁP THĂM KHÁM LÂM SÀNG

Triệu chứng của tổn thương rễ nổi bật nhất là triệu chứng về cảm giác.

A. Triệu chứng chủ quan:

1) Đau thắt lưng (đau lưng dưới):

Khoảng 95% BN đau thần kinh tọa có biểu hiện đau thắt lưng (đau lưng dưới) từng đợt kéo dài nhiều ngày hoặc nhiều tháng trong tiền sử của bệnh. Người ta nghĩ rằng có thể những đợt đau lưng hoặc “căng lưng” này tương ứng với những tổn thương cấp tính của đĩa đệm.
Đau lưng do tổn thương đĩa đệm có thể thoái lui sau nhiều ngày, nhiều tuần, nhưng nó cũng có thể chuyển sang đau thần kinh tọa (đau lan xuống chân) trong vòng vài giờ hoặc vài ngày.
Điều cần lưu ý rằng không phải tất cả bệnh nhân đau lưng đều đau dây tọa. Trong tổng số các bệnh nhân đau lưng, chỉ có khoảng 1-12% BN đau dây tọa mà thôi.

2) Đau theo rễ TK tọa: đau lưng lan xuống chân đúng theo vị trí các rễ được gọi là đau theo rễ TK tọa. Đau theo rễ TK tọa hầu như lúc nào cũng có đi cùng với đau lưng hoặc xuất hiện trước đau lưng.
Một số tác giả cho rằng đau ở chân nhiều hơn ở lưng trong đau TK tọa do tổn thương rễ S1, ngược lại trong tổn thương rễ L5 thì đau ở lưng nhiều hơn đau ở chân.

Các tính chất của đau TK tọa:

**Vị trí : vị trí đau tùy theo rễ bị tổn thương.
BN sẽ mô tả lộ trình đau hết sức chính xác theo phân bố rễ TK (theo dermatome của rễ TK)
+ Đau TK tọa phía sau : tổn thương các rễ L5 hoặc S1
Đau theo rễ L5 : đau mặt sau ngoài đùi, mặt ngoài cẳng chân, mu bàn chân, đôi khi lan đến ngón cái và ngón thứ 2
Đau theo rễ S1: đau mặt sau mông, mặt sau đùi, mặt sau ngoài cẳng chân đến gót chân, lòng bàn chân và hai ngón 4,5.
+ Đau TK tọa trước: hiếm gặp hơn ; do tổn thương rễ L4 gây ra: đau mặt ngoài đùi (hoặc mặt trước giữa đùi), mặt trước cẳng chân lan đến mắt cá trong và ngón cái.

**Cường độ : Cường độ thay đổi từ đau nhẹ đến đau dữ dội. Có bệnh nhân mô tả đau cường độ cực kỳ lớn: đau như dao cắt, như bị xé nát, như cháy bỏng, tăng lên ngay cả khi sờ nhẹ vào da. Hoặc có người đau mức độ nhẹ hơn, dần dần thành mãn tính với tính chất như bị khoét thủng hoặc bóp nát. Chồng trên nền đau dai dẳng này là một kiểu đau mang tính chất mơ hồ như bị cắn nát. Đó là do co thắt quá mức các cơ cạnh sống và cơ cẳng chân.

**Cách khởi phát : khởi phát đau rễ do thoát vị đĩa đệm thường là đột ngột nhưng cũng có thể từ từ, xuất hiện sau đau lưng nhiều giờ hoặc nhiều ngày.
Bệnh sử đau rễ xuất hiện vào sáng hôm sau, sau khi khiêng vật nặng ngày hôm trước lại không gặp nhiều (mặc dù trong bệnh sử ta luôn chú ý hỏi: đau xảy ra trong tình huống nào, có phải do gắng sức quá mức, do khiêng vật nặng, do té ngã hoặc do tư thế sai?). Đợt đau theo rễ có thể xảy ra sau khi khiêng vật nặng hoặc làm những công việc bình thường hoặc chẳng do nguyên nhân nào cả.

**Các yếu tố làm tăng hoặc làm giảm đau : đau tăng lên khi cử động, khi xoay người đột ngột, khi đứng dậy, khi đi lại. Tư thế gây ra đau thường là gập người ra trước hoặc gập người sang bên và trong tình trạng gắng sức (rặn). Ho hoặc hắt hơi thường làm tăng đau. Chính vì vậy bệnh nhân có khuynh hướng tránh các cử động đột ngột và chọn tư thế giảm đau thích hợp (ví dụ như khi đứng bệnh nhân dồn sức nặng lên chân bên lành, chân bên bệnh hơi gập lại, cột sống có thể vẹo sang một bên).
Đa số BN giảm đau ở tư thế nằm và tăng đau ở tư thế đứng.
Đau ban đêm có thể là một triệu chứng nổi bật ở những BN đau TK tọa mãn tính.

***Đau rễ do thoát vị sau bên thường là nguyên nhân hay gặp nhất và do đó đau TK tọa thường là một bên.

*** Đau rễ do thoát vị trung tâm (giữa) có thể là đau rễ hai bên, thường là một bên nặng hơn, nhưng đau có thể thay đổi bên này bên kia và có thể kèm theo đau sâu vùng chậu và đau tinh hoàn.

3) Dị cảm, loạn cảm : dị cảm và loạn cảm có phân bố giống như cảm giác đau (nhưng khó xác định vị trí phân bố chính xác) và tăng lên khi ho, rặn, hắt hơi.

4) Rối loạn tiêu tiểu :

+Rối loạn tiểu tiện thường hiếm gặp. Nếu có hỏi kỹ thì một số BN có thể cho biết có dòng tiểu bị yếu hoặc có khó khăn trong lúc bắt đầu đi tiểu.

Bí tiểu có thể là giai đoạn cuối của đau TK tọa tiến triển hoặc xảy ra khi có TVĐĐ cấp tính, thường xảy ra trong vòng 48 giờ. Trong một vài trường hợp hiếm gặp bí tiểu là triệu chứng duy nhất của TVĐĐ giữa, chẩn đoán có thể bị sai lạc trong một thời gian dài. Đau bộ phận sinh dục có thể đi kèm với bí tiểu.
Mất cảm giác vùng hoành chậu cũng hay gặp (do các rễ cùng (sacral roots) chi phối). Tiên lượng của bàng quang ở những BN này phụ thuộc vào tốc độ chèn ép rễ hơn là mức độ nhanh chóng giải ép (mặc dù giải phẫu trễ thường rất khó hồi phục). Sự hồi phục xảy ra từ từ sau 2-3 năm (khoảng 80% BN hồi phục hoàn toàn).
+BN có đau dây tọa cấp thường bị bón do đi cầu gây đau.


B. Khám lâm sàng:

Khám lâm sàng luôn vẫn là bước quan trọng trong đau dây tọa vì cho thấy hình ảnh lâm sàng rõ nhất, giúp cho BS xác định chính xác vị trí TVĐĐ.

1) Cách đứng, dáng đi trong đau TK tọa:

Cách đứng:

BN đau dây tọa cấp thường mất độ ưỡn cột sống thắt lưng và khi đứng có khuynh hướng gập người ra trước và đứng một bên để tránh sức nặng dồn lên chân bệnh.

Các cử động của lưng bị giảm hoặc mất hẳn do co cơ cạnh sống. Khi khám bệnh nên yêu cầu bệnh nhân đứng thẳng, sau đó gập người ra trước (hai đầu gối vẫn thẳng), chúng ta ghi nhận lưng của bệnh nhân không uốn cong đều đặn mà thay vào đó chủ yếu có hiện tượng gập tại nơi nối giữa chân và lưng (tại khớp háng).

BN có thể gù lưng-vẹo cột sống ở mức độ nhẹ. Vẹo cột sống làm giảm áp lực lên dây TK bị chèn ép. BN có thể nghiêng về bên rễ TK bị chèn ép hoặc về phía ngược lại.Vẹo cột sống thường nổi bật ở trẻ em và có thể là biểu hiện chủ yếu của TVĐĐ.

Dáng đi:

BN đi khập khiễng thấy rõ. Khi đi đau sẽ tăng lên: đau tăng lên khi duỗi khớp gối, và sự duỗi khớp này làm mỗi bước đi đau đớn cực độ.

2) Khám về triệu chứng đau :

Ấn đau cơ cạnh sống (chúng ta ấn vào cơ cạnh sống hai bên) và ấn đau trên các mỏm gai đốt sống thắt lưng. Ấn ngang gai sống L4-L5, L5-S1 (cách cột sống 2 cm) sẽ gây đau dọc theo lộ trình rễ tương ứng hoặc ấn ngang đĩa đệm L4-L5, L5-S1 cũng gây đau tương tự.

Ngoài ra còn ấn đau các điểm Valleix ở mông, đùi và cẳng chân, là nơi TK tọa đi gần xương (do kích thích các dây TK hoặc do đau cơ khu trú hoặc do cả hai).

3) Các nghiệm pháp căng dây TK:  gây đau theo rễ.àgây kích thích màng tủy và kích thích các rễ thắt lưng-cùng

Nghiệm pháp (NF) Lasègue : BN nằm ngửa, hai chân duỗi thẳng, nâng gót chân (một bên chân) lên cao khỏi giường (đầu gối vẫn duỗi thẳng) (thường thực hiện ở chân bên lành trước, chân bên bệnh sau). Bình thường ta có thể nâng cao chân lên đến 80- 900 . Trong trường hợp bệnh lý, khi nâng chưa đến 600, đau sẽ xuất hiện ở lưng hoặc lan dọc theo phân bố của rễ bị tổn thương, hoặc bệnh nhân có cảm giác căng ở vùng thắt lưng, vùng mông, vùng đùi, vùng khoeo, và có thể kèm theo tê, dị cảm phân bố theo rễ bị tổn thương gọi là Lasègue (+) (Ví dụ Lasègue (+) ở 300)

Đây là dấu hiệu quan trọng gần như lúc nào cũng có trong đau thần kinh tọa (dương tính trong các trường hợp đau theo rễ S1, L5 và hầu hết đau rễ L4). Độ nhạy của nghiệm pháp Lasègue vào khoảng 0,80 (tức là cứ 10 trường hợp đau TK tọa thì có đến 8 trường hợp nghiệm pháp Lasègue dương tính, hay nói cách khác ít có trường hợp âm giả). Tuy nhiên độ chuyên biệt của nghiệm pháp này chỉ khoảng 0,40 có nghĩa là trong 10 trường hợp Lasègue dương tính thì chỉ có 4 trường hợp có tổn thương rễ L5-S1 thực sự, còn lại là những trường hợp dương giả.

Để có thể thấy rõ đau, ta có thể gập thêm bàn chân  bệnh nhân sẽ thấy đauàbệnh nhân, hoặc gập ngón chân cái của bệnh nhân  tăng lên (do chúng ta làm căng rễ TK nhiều hơn)
Khi Lasègue < gợi ý có đĩa đệm thoát vị chèn ép vào rễ TK.à400 

Ngoài ra nghiệm pháp Lasègue còn có một giá trị quan trọng khác : đó là dùng để theo dõi diễn tiến điều trị. Ví dụ Lasègue từ 200 chuyển sang 500 sau điều trị nội khoa bệnh nhân có đáp ứng với điều trị.

Nghiệm pháp Lasègue chéo: nhấc chân bên lành, bệnh nhân có đau theo rễ ở chân bên bệnh. Một số tác giả cho rằng đây có thể là biểu hiện bệnh lý của TVĐĐ. Độ nhạy của nghiệm pháp này khoảng 0,25 và độ chuyên biệt vào khoảng 0,90.

Nghiệm pháp nâng chân ngược:  bệnh nhân đauàcho bệnh nhân nằm sấp hoặc nằm nghiêng, duỗi chân ra sau theo rễ L3, L4. Đây là nghiệm pháp dùng để kiểm tra rễ L3, L4.

Nghiệm pháp Naffziger : đè hai tĩnh mạch cảnh hai bên cho đến khi BN nặng đầu (10 phút). Nghiệm pháp này gây tăng áp lực dịch não tủy làm cho khối choán chỗ đè mạnh vào rễ. Nghiệm pháp này thường (+) khi trong bệnh sử chúng ta ghi nhận BN có đau theo rễ tăng lên khi rặn, khi ho, khi hắt hơi. Ngày nay nghiệm pháp này ít được sử dụng.

4) Triệu chứng cảm giác : thường là mất cảm giác một phần hoặc toàn bộ theo phân bố rễ L5, S1 (gặp trong 21-84% trường hợp)
Hoặc bệnh nhân có tê và dị cảm theo phân bố rễ bị tổn thương (gặp trong 60% BN TVĐĐ).


5)Triệu chứng vận động :

- Các rối loạn vận động thường không biểu hiện rõ trong đau TK tọa vì thường chỉ có một rễ tổn thương trong khi đó một cơ lại được nhiều rễ  tổn thương một rễ chưa chắc đã gây yếu cơ vì có thể có rễàchi phối  khác bù trừ vào.

- Các cử động do các rễ chi phối:
Rễ L5 : xoay ngoài bàn chân, dang bàn chân
duỗi các ngón chân (+++), có thể yếu động tác duỗi bàn chân (gập mặt mu bàn chân)
khi đi bệnh nhân lê bước, không đứng bằng gót được
Rễ S1 : xoay trong bàn chân, gấp lòng bàn chân (+++)
Gập các ngón chân (+++)
BN không đứng bằng ngón được (đứng trên mũi chân)
Rễ L4: duỗi đầu gối (+++). Đây là nhiệm vụ của cơ tứ đầu đùi
Gập háng (cơ thắt lưng chậu)
Dạng đùi

Ngoài ra trong một số trường hợp còn có:
• Teo cơ : Theo thời gian teo cơ xuất hiện rõ ở mông, bắp chân hoặc mặt trước ngoài bàn chân .
• Phì đại cơ : một số trường hợp thay vì teo cơ lại thấy cơ tăng kích thước . Đó là do sự phì đại bù trừ của những sợi cơ vẫn còn nhận sự chi phối các nhánh TK. Cơ phì đại thường yếu đi nhưng cũng có những trường hợp sức cơ vẫn còn bình thường.

6) Giảm hoặc mất phản xạ gân cơ :
- Mất hoặc giảm PX gân gót xảy ra trong 60% trường hợp tổn thương rễ S1.(rễ S1 có vai trò trong cung phản xạ gân gót)

- Ngược lại rễ L5 không đóng vai trò gì trong cung phản xạ gân gối lẫn gân gót. Chúng ta không có phản xạ gân cơ chuyên biệt nào để chứng tỏ có tổn thương rễ L 5. Như vậy tổn thương rễ L5 trên nguyên tắc không làm thay đổi phản xạ gân cơ ở chi dưới. Tuy nhiên người ta ghi nhận giảm PX gân gót cũng xảy ra trong 1/3 trường hợp TVĐĐ L4-L5, có lẽ do tổn thương túi chứa rễ S 1 trong ống sống (intrathecal pan of S1 root).

Nhìn chung trên lâm sàng khi có tổn thương S1 người ta thường tìm thêm dấu hiệu mất phản xạ gân gót, còn khi có tổn thương L5 người ta nghĩ rằng phản xạ gân cơ (PX gối, gót) hầu như là bình thường.

- Nếu BN bị dây tọa S1 hai bên thì PX gân gót có thể mất cả hai bên. (Lưu ý rằng cần phải chẩn đoán phân biệt với mất PX gót hai bên là do BL TK ngoại biên chẳng hạn như viêm đa dây tk)


III. CÁC XÉT NGHIỆM CẬN LÂM SÀNG

1) X-Q cột sống thắt lưng: (X-Q quy ước)

Tối thiểu phải có 3 tấm: 1 tấm De Seze (chụp thẳng lấy các đốt sống thắt lưng và khung chậu, cho bệnh nhân chụp ở tư thế đứng, chụp hình lấy từ đốt sống D12 trở xuống; ở phía dưới phải lấy được cả 2 đầu xương đùi hai bên), 1 tấm thẳng (ở tư thế nằm, tập trung vào đĩa đệm L5-S1) và 1 tấm nghiêng (chụp đứng, từ D12 trở xuống).

Bình thường các đĩa đệm tăng bề dày dần dần từ L1 đến L5, giảm bề dày ở L5-S1. Đĩa đệm dày nhất là L4-L5.

Hình De Seze cho biết cột sống có ở đường giữa không?; hai chân có bất đối xứng ?; có dị dạng xương cùng ?; xương cùng có nằm ngang ?;, đường nối hai mào chậu có ngang qua L4- L5 ?; khớp cùng chậu có tách rời ra hay bị dính lại (cùng hóa đốt sống L 5)?, bóng cơ thăn hai bên có còn rõ không? Hoặc các dị tật như gai đôi cột sống,

Hình chụp nghiêng cho thấy cột sống có ưỡn quá mức không, có bị trượt đốt sống không?

Hình ảnh X-q qui ước rõ ràng không giúp ích nhiều cho chẩn đoán TVĐĐ nhưng giúp đánh giá các rối loạn thăng bằng và đặc biệt giúp hướng đến một số nguyên nhân khác ví dụ như u đốt sống, viêm thân sống đĩa đệm, viêm khớp, trượt đốt sống, lao cột sống.

Một số hình ảnh gợi ý cho chẩn đoán TVĐĐ :

- Hở khoảng gian đốt phía sau : chủ yếu ngang mức L4-L5 và L3-L4. thường là TVĐĐ thật lớn mới cho hình ảnh này.

- Hình ảnh kẹp đĩa đệm: cũng có thể gợi ý TVĐĐ nhưng gí trị của hình ảnh này không nhiều.

- Vôi hóa đĩa đệm: ít gặp ở vùng thắt lưng, nếu có gặp thường là ở thắt lưng cao (L1-L2, L2-L3).

- Đứt mấu viền bờ (listel marginal) phía sau: có thể thường đi kèm với TVĐĐ. Trên hình nghiêng chúng ta có thể thấy 1 mẩu calci hóa nằm trong ống sống, góc sau dưới, góc sau trên của đốt sống tương úng không còn rõ nét, bị xóa nhòa.

Tam chứng Barr (vẹo cột sống trên phim thẳng, mất đường cong sinh lý trên phim nghiêng, giảm chiều cao đĩa đệm) cũng là hình ảnh gợi ý TVĐĐ.

Nhìn chung phương pháp cận lâm sàng này có giá trị giới hạn. Nó ít có giá trị trong đau thắt lưng cấp tính và ngay cả đối với những bệnh nhân đau thắt lưng 3 tháng nó cũng không giúp ích gì nhiều. (Ví dụ như mất đường cong sinh lý là dấu hiệu không đặc trưng, nó có thể do co cơ cạnh sống. Đôi khi xẹp đĩa đệm rất rõ trên CT Scan hoặc MRI, nhưng trên X-Q quy ước lại thấy bình thường. Hoặc thoái hóa đốt sống, giảm chiều cao đốt sống thường gặp trong những BN không triệu chứng đau lưng, không có đau dây tọa).
Hình ảnh X-Q quy ước chỉ có giá trị khi nghi ngờ ung thư di căn, bệnh lý viêm nhiễm (lao, viêm thân sống đĩa đệm). Tuy nhiên nếu kết quả bình thường thi chúng ta vẫn không loại được ung thư, viêm nhiễm

2) Chụp bao rễ có cản quang : ít dùng. Người ta bơm chất cản quang (métrizamide) vào khoang dưới nhện (chủ yếu vào túi cùng) và chụp các hình ảnh ở tư thế thẳng, nghiêng, chếch 3/4 hai bên.

Ưu điểm: khảo sát động học gập, ngửa hoặc được sử dụng khi cả CT và MRI không khẳng định chắc chắn chẩn đoán.

Hạn chế: không thấy được thoát vị bên
20% BN bình thường lại có hình ảnh bất thường trên chụp bao rễ do đó cần phối hợp kỹ LS và CLS.

3) Chụp cắt lớp điện toán, chụp cộng hưởng từ:

Ngày nay thường người ta cho chụp cộng hưởng từ, chụp cắt lớp điện toán khi bệnh nhân đã được điều trị nội khoa đúng đắn 2-3 tháng mà vẫn còn đau. Lựa chọn giữa cộng hưởng từ và chụp cắt lớp điện toán tùy vào tuổi và tùy vào phim X-Q quy ước.

Nếu bệnh nhân trẻ, phim X-Q quy ước thấy gần như bình thường nên chọn chụp cộng hưởng từ. Nếu bệnh nhân lớn tuổi, phim X-Q quy ước thấy có chồi xương, có hiện tượng thoái hóa cột  nên chọn chụp cộng hưởng từ.àsông nhiều

Chụp cắt lớp điện toán và chụp cộng hưởng từ giúp phát hiện TVĐĐ chính xác hơn, và giúp chẩn đoán phân biệt với những nguyên nhân khác.

Hạn chế: Cho hình ảnh dương giả 20%, âm giả 30% trường hợp.
50% BN >40 tuổi và 20% BN<40 tuổi không triệu chứng lâm sàng lại có lồi đĩa đệm trên hình ảnh chụp cắt lớp điện toán.

Do đó cần phối hợp với bệnh cảnh lâm sàng và các xét nghiệm khác như chụp bao rễ cản quang ở các tư thế gập, ngửa.

4) Điện cơ (ít dùng)

IV. CÁC NGUYÊN NHÂN THƯỜNG GẶP:

TVĐĐ, thoái hóa cột sống là 2 nguyên nhân chủ yếu gây ra hội chứng đau tk tọa
Ngoài ra còn có các nguyên nhân khác như : viêm nhiễm do lao, K di căn cột sống, hẹp ống sống, u vùng chậu, áp-xe vùng chậu, xuất huyết sau phúc mạc… ...


V. ĐIỀU TRỊ

Chủ yếu dành cho bệnh cảnh thoát vị đĩa đệm.

Nội khoa : Nghỉ ngơi: 1-3 ngày đối với những BN có dấu hiệu TK khi thăm khám
Kháng viêm: sử dụng kháng viêm không steroid hoặc aspirine (lợi ích hai loại tương đương nhau)
Có thể sử dụng corticoid liều cao, giảm liều nhanh nhưng tác dụng không hơn kháng viêm không steroid

Giảm đau.

Giãn cơ: có thể sử dụng benzodiazepine

> 90% BN đau TK tọa được điều trị nội khoa mà không cần phải mổ

Thông thường người ta sẽ tiến hành chụp CT Scan khi điều nội khoa đúng cách mà không thuyên giảm sau 2 tháng .

Điều trị ngoại khoa: được thực hiện khi BN chuẩn bị tốt tinh thần và thể lực để chịu đựng cuộc mổ và nằm trong các chỉ định sau:

1. Tăng các rối loạn về vận động, cảm giác mặc dù BN đã được nghỉ ngơi hoàn toàn và điều trị đúng mức
2. Đau dữ dội kèm tồn tại hoặc tăng thêm các rối loạn vận động, cảm giác dù BN đã nghỉ ngơi đúng mức
3. Có những đợt đau TK tọa tái phát không làm việc được mà LS hoặc điện cơ chứng minh có tổn thương rễ.
4. Yếu cơ quá nhiều hoặc liệt chân hoàn toàn
5. Rối loạn tiêu tiểu.



CÂU HỎI ÔN TẬP:

1. Mô tả triệu chứng và dấu hiệu của đau thần kinh tọa theo rễ L5.
2. Mô tả triệu chứng và dấu hiệu của đau thần kinh tọa theo rễ S1.


TÀI LIỆU THAM KHẢO:

1/-Adams RD. Priciples of neurology. 6th Ed. McGrawhill, Inc.1997.
2/- DeJong’s The Neurologic examination. 5th Ed. Lippincott Raven, 1992.
3/-Lê văn Thành . Bệnh học thần kinh. Nhà xuất bản Y học .Tp HCM. 1990.
4/- Clinical Neurology on CD Rom.[/size]

http://thaithuan.forumvi.com/t125-topic

Đau thần kinh tọa

 

 http://yhvn.vn/tai-lieu/dau-than-kinh-toa-0

I. Mục tiêu

1. Trình bày được nguyên nhân đau dây thần kinh toạ theo YHHĐ và YHCT.

2. Mô tả được những triệu chứng cơ bản 3 thể lâm sàng đau dây thần kinh toạ theo YHCT.

3. Lựa chọn được các phương pháp điều trị và phòng bệnh thích hợp cho ba thể đau dây thần kinh toạ theo YHCT.

II. Nội dung

1. Đại cương

bệnh hay gặp ở cộng đồng, ảnh hưởng nhiều đến sinh hoạt và khả năng lao động, nhất là đối với những người lao động chân tay. Theo Nguyễn Văn Đăng, bệnh thường gặp ở lứa tuổi 30 - 60, nam mắc nhiều hơn nữ (tỷ lệ 1/3).

- Biểu hiện LS hội chứng đau rễ thắt lưng V và rễ cùng I, lan theo đường đi của dây thần kinh toạ.

- Khám LS có thể thấy các dấu hiệu nghẽn cột sống thắt lưng (vẹo cột sống do đau, hạn chế tầm vận động của cột sống thắt lưng: cúi ngửa, xoay thân) và các dấu hiệu chèn ép, kích thích rễ (dấu hiệu lasegue, thống điểm valex, dấu hiệu bấm chuông điện).

Hiện nay điều trị hội chứng đau dây thần kinh toạ chủ yếu vẫn là nội khoa, loại trừ một số trường hợp nguyên nhân do u tuỷ chèn ép, viêm màng nhện dày dính khu trú, ngay cả thoát vị đĩa đệm cũng chỉ có chỉ định phẫu thuật khi điều trị nội khoa thất bại.

- Hội chứng đau dây thần kinh toạ có thể được điều trị tốt tại cộng đồng bằng các biện pháp giảm chèn  ép rễ như nghỉ ngơi, giảm vận động cột sống thắt lưng, châm cứu, xoa bóp bấm huyệt, nhằm làm thư giãn cột sống thắt lưng, mở rộng khe liên đốt sống, giải phóng chèn ép thần kinh.

- Mặt khác kết hợp chống viêm, giảm phù nề bằng cách sắc uống các vị thuốc YHCT sẵn có tại cộng đồng, kết hợp YHHĐ với YHCT , việc điều trị đau dây thần kinh toạ đã có hiệu quả hơn.

2. Nguyên nhân gây đau dây thần kinh toạ

2.1. Theo Y học hiện đại

Đau thần kinh toạ do rất nhiều nguyên nhân cơ năng và thực thể, nhưng phổ biến nhất là tổn thương cột sống thắt lưng cùng :

- Thoát vị đĩa đệm: chiếm 60 - 90% (theo nhiều tác giả, 75% theo Castaigne P).

- Các bất thường của cột sống thắt lưng cùng (mắc phải hoặc bẩm sinh). Tuy nhiên, trước khi chẩn đoán nguyên nhân đau dây thần kinh toạ do các dị tật bẩm sinh, cần phải loại trừ thoát vị đĩa đệm và xem các dị tật chỉ là yếu tố thuận lợi.

- Các nguyên nhân trong ống sống: u tuỷ và màng tuỷ, viêm màng nhện tuỷ khu trú; áp xe ngoài màng cứng vùng thắt lưng.

- Một số nguyên nhân ít gặp nhưng khó chẩn đoán, chỉ xác định được sau khi phẫu

thuật như: giãn tĩnh mạch quanh rễ, giãn tĩnh mạch màng cứng, phì đại dây chằng vàng.

2.2. Theo Y học cổ truyền:  thuộc chứng toạ cốt phong, thường gặp các nguyên nhân sau:

- Do trúng phong hàn ở kinh lạc (đau thần kinh toạ do lạnh).

- Do Can, Thận âm hư không nuôi dưỡng được cân cơ, cốt tuỷ, phong hàn thấp nhân cơ hội xâm nhập gây bệnh (viêm thoái hoá cột sống).

- Do huyết ứ, khí trệ ở kinh lạc (đau thần kinh toạ do chèn ép).

3. Các thể lâm sàng đau thần kinh toạ

3.1. Các thể lâm sàng đau thần kinh toạ theo Y học hiện đại

- Triệu chứng cơ năng:

Đau từ thắt lưng xuống hông, dọc theo mặt sau đùi xuống cẳng chân, xiên ra ngón cái hoặc ngón út (tuỳ theo rễ bị đau).

Có khi đau âm ỉ nhưng thường đau dữ dội như dao đâm.

Đau tăng khi vận động và giảm đau khi nằm yên trên giường cứng, gối hơi co lại.

- Triệu chứng thực thể:

+ Cột sống mất đường cong sinh lý (do tư thế chống đau). Bệnh nhân có tư thế ngay lưng, vẹo người.

+ Cơ lưng phản ứng co cứng (thường gặp 1 bên).

+ Dấu hiệu: Lasègue, Bonnet, Néri dương tính.

- Tiến triển: tuỳ theo nguyên nhân.

- Các thể lâm sàng:

1. Thể cấp tính: đau dữ dội ngay từ ngày đầu, sau dịu dần, thường đáp ứng với các thuốc giảm đau. Có trường hợp đau rất nặng bệnh nhân không thể chịu được, không đáp ứng với các loại thuốc giảm đau, cần phải giải quyết bằng phẫu thuật.

2. Thể mãn tính: mức độ đau vừa, âm ỉ, bệnh nhân chỉ có cảm giác mỏi nặng ở mông, kèm theo đau lưng. Trên nền tảng đau âm ỉ, có từng đợt đau cấp xảy ra. Đau thường kéo dài, ít đáp ứng với điều trị.

3. Thể đau dây thần kinh toạ hai bên: có thể đau cùng 1 lúc 2 bên hoặc một bên trước rồi lan sang bên kia. Thể này thường do tổn thương các đốt xương sống thắt lưng như lao đốt sống, ung thư.

4. Thể liệt và teo cơ: sau một thời gian đau dây thần kinh toạ, xuất hiện liệt và teo cơ. Thể này cần được phẫu thuật sớm.

3.2. Các thể lâm sàng đau thần kinh toạ theo Y học cổ truyền

3.2.1. Thể phong hàn phạm kinh lạc (do lạnh)

- Hội chứng đau dây thần kinh toạ

- Hội chứng hiểu hàn: toàn thân có cảm giác sợ lạnh, đêm về sáng đau tăng, thời tiết lạnh đau tăng, chườm nóng đỡ đau, rêu lưỡi trắng, mạch phù trì.

3.2.2. Thể do can thận âm hư (viêm thoái hoá cột sống)              

- Hội chứng đau dây thần kinh toạ, mức độ đau vừa phải, âm ỉ, thường bệnh nhân chỉ có cảm giác mỏi nặng ở mông, kèm theo đau vùng thắt lưng, bệnh kéo dài hay tái phát, có teo cơ.

- Hội chứng can thận âm hư: toàn thân mệt mỏi, ăn kém, ngủ ít, mạch trầm nhược…

3.2.3. Thể do huyết ứ khí trệ ở kinh lạc (do chèn ép)

- Hội chứng đau dây thần kinh toạ xuất hiện sau một gắng sức như cúi xuống để bốc vác một vật nặng hoặc sai tư thế.

- Có thể đau âm ỉ hoặc đau dữ dội.

- Đau tăng khi ho, khi hắt hơi, khi cúi hoặc gập cổ đột ngột. Bệnh nhân buộc phải nằm yên không dám trở mình.

4. Chẩn đoán

- Tại tuyến cơ sở: chủ yếu dựa vào triệu chứng lâm sàng, tìm dấu hiệu bấm chuông điện, nghiệm pháp tay đất dương tính, cơ lưng phản ứng co cứng, dấu hiệu Lasègue dương tính.

- Ở bệnh viện tuyến trên: Dựa vào dấu hiệu lâm sàng

          Dựa vào cận lâm sàng

5. Điều trị

5.1. Nguyên tắc điều trị theo Y học hiện đại

5.1.1. Điều trị nội khoa: giai đoạn cấp và đợt cấp của thể mạn.

- Nằm yên trên giường cứng, kê một gối nhỏ ở dưới khoeo chân cho đầu gối hơi gập lại. Tránh hoặc hạn chế mọi di chuyển.

- Dùng thuốc chống viêm, giảm đau.

* Voltarene 25mg x 2 viên x 2 lần/ ngày, uống lúc no.

* Profenid 0,25g x 3 - 6 nang trụ/ ngày (đặt hậu môn).

* Indomethacine 0,25g x 1 viên x 2 lần/ ngày. Uống lúc no.

Các loại thuốc này đều chống chỉ định nếu có viêm, loét dạ dày, tá tràng.

- Thuốc giãn cơ (thường dùng phối hợp với thuốc giảm đau).

* Mydocal viên 0,05g x 1 - 2 viên x 2 - 3 lần/ ngày.

5.1.2. Chuyển bệnh nhân lên tuyến trên: các trường hợp không rõ nguyên nhân, nếu có liệt và teo cơ, rối loạn cơ tròn, đau tái phát nhiều lần ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt và lao động, đau kéo dài không đáp ứng với điều trị nội khoa.

5.2. Điều trị theo Y học cổ truyền

5.2.1. Thuốc dùng cho thể đau dây thần kinh toạ do phong hàn:

- Pháp điều trị: phu phong tán hàn, hành khí hoạt huyết.

Bài 1: Kê đơn theo đối pháp lập phương:

Khu phong:    Độc hoạt            12g                  Phòng phong       10g

   Uy linh tiên        12g               Tang ký sinh          12g

tán hàn:          Quế chi              08g               Tế tân             08g

Hành khí:       Trần bì               08g               Chỉ xác                   08g

Hoạt huyết:    Xuyên khung     12g               Đan sâm                 12g

Ngưu tất             12g

Sắc uống ngày 1 thang.

Bài 2:   - Dây gắm:            12g            - Huyết đằng:    12g

             - Hoàng lực           12g             - Thiên niên kiện:       12g

             - Thổ phục linh:    15              - Hoàng kỳ nam:         15g

             - Cà gai leo:          12g            - Quế chi:                 8g

             - Rễ cỏ xước:        12g            - Hà thủ ô:                    12g

Sắc uống ngày 1 thang.

5.2.2. Thuốc dùng cho thể đau dây thần kinh toạ do Can Thận âm hư::

- Pháp điều trị: Bổ Can Thận âm, khu phong, tán hàn, trừ thấp, hoạt huyết.

Bài 1: Độc hoạt Tang ký sinh thang gia giảm:

- Độc hoạt         12g         - Phòng phong    10g

- Tang ký sinh                       12g               - Đẳng sâm   12g

- Tế tân              06g         - Phục linh        12g

- Quế chi           06g         - Cam thảo        06g

- Ngưu tất          12g         - Bạch thược     12g

- Đỗ trọng         15g         - Đương quy     12g

- Tần giao         6g            - Thục địa         15g

- Đại táo            12g

  Sắc uống ngày 01 thang

Bài 2:

- Thục địa:        12g         - Cẩu tích:         12g

- Tục đoạn:      12g         - Tang ký sinh:    20g

- Ngưu tất:        12g         - Đảng sâm:      12g

- ý dĩ:                12g         - Bạch truật:     12g

- Hoài sơn:        12g         - Tỳ giải:           15g

- Hà thủ ô:        12g

Sắc uống ngày 1 thang.

Bài 3: Ý dĩ nhân thang gia giảm:

- ỹ dĩ:                 15g        - Thương truật:    10g

- Khương hoạt:         8g   - Quế chi:        8g

- Độc hoạt:                                8g           - Gừng: 4g

- Cam thảo:                                6g           - Đại táo:         12g

- Đỗ trọng:                                 15g         - Phụ tử chế:   8g

Sắc uống ngày 1 thang.

5.2.3. Thuốc dùng cho thể đau dây thần kinh toạ do khí trệ, huyết ứ::

                   - Pháp điều trị: ôn thông kinh lạc, hành khí hoạt huyết.

  Bài 1:      - Thiên niên kiện       12g                 - Trần bì         10g

- Cẩu tích            15g       - Ngưu tất       15g

- Quế                    8g         - Xuyên khung    15g

- Ngải cứu          15g       - Đan sâm       15g

- Rễ lá lốt            12g       - Chỉ xác         10g

              Sắc uống ngày 01 thang

  Bài 2:      - Đan sâm:  15g             - Xuyên khung:      15g

- Tô mộc:                                     15g       - Uất kim:       12g

- Chỉ xác:                                     10g       - Trần bì:        10g

- Hương phụ:          10g   - Tang ký sinh:    15g

            Sắc uống ngày 1 thang.

5.3. Phương pháp châm cứu:

- Công thức huyệt: Thận du, Đại trường du, Trật biên, Hoàn khiêu, Thừa phù, Uỷ trung, Thừa sơn, Côn lôn, Dương lăng tuyền.

- Thủ thuật: theo nguyên tắc hư thì bổ, thực thì tả, hàn thì cứu, nhiệt thì châm.

                   Đối với thể phong hàn thấp dùng thủ thuật cứu hoặc là ôn châm.

                   Đối với thể huyết ứ dùng phương pháp châm tả.

                   Đối với thể can thận âm hư, khi có đau cấp tính châm tả theo công thức huyệt trên, ngoài cơn đau nên châm bổ hoặc cứu các huyệt Thận du, Đại trường du.

- Liều trình điều trị: 7 - 15 ngày là một đợt, đôi khi có thể kéo dài hàng tháng với các trường hợp đau mạn tính.

5.2.3. Xoa bóp bấm huyệt: xoa bóp vùng lưng và chi dưới

* Trình tự xoa bóp:

- Tư thế người bệnh nằm sấp

- Day từ thắt lưng dọc xuống đùi 3 lần

- Lăn từ thắt lưng xuống cẳng chân 3 lần

- Bóp từ thắt lưng xuống cẳng chân 3 lần

- Bấm các huyệt Hoa đà, Giáp tích ở L4 - L5, Thận du, Đại trường du, Thượng liêu, Thứ liêu, Hoàn khiêu, Thừa phù, Uỷ trung, Thừa sơn.

- Uốn chân: một tay bấm sát cột sống, một tay nâng đầu chân đau lên.

- Vận động cột sống: bệnh nhân nằm ngửa gấp duỗi đùi vào ngực 3 lần, đến lần thứ 3 khi duỗi ra giật mạnh một cái.

- Phát thắt lưng 3 cái

6. Phòng bệnh

* Đau dây thần kinh toạ có nhiều nguyên nhân nhưng phần lớn là do chèn ép dây thần kinh. Đây là điểm cần chú ý trong phòng bệnh.

- Trong lao động, sinh hoạt cần chú ý các động tác phải cúi, mang vác vật nặng.

- Luôn cố gắng giữ thẳng cột sống khi bê, vác, tránh xách nặng 1 bên.

- Tập thể dục, rèn luyện cơ lưng, tăng sự mềm dẻo và khả năng thích nghi của cột sống.

- Điều trị kịp thời khi có biểu hiện thoái hoá cột sống thắt lưng, có giá trị tích cực trong phòng ngừa đau dây thần kinh toạ.

Nguồn tham khảo: 

Giáo tình Y Học Cổ Truyền - Bộ Y Tế

Theo YHVN