Cấm kị và giải cấm kị

 Theo chumonglong

Chu Mộng Long – Bài viết này không phải tranh luận với Trần Mạnh Hảo mà mượn anh để luận về chuyện khác, mang tính “đời sống” và “văn hóa” phổ quát hơn. Và để tặng/ trao cho Nhã Thuyên biết thêm nhiều điều về Cấm kị chứ không thể hồ đồ…

Trong một bài viết, với tiêu đề mượn từ K.Marx: Sự thật là tiêu chuẩn của chân lí, nghe nói là tham luận tại Đại hội Nhà văn lần thứ VIII, nhà thơ Trần Mạnh Hảo đòi “Gọi sự vật bằng tên của nó” theo cách ngôn của phương Tây”, nhưng anh lại viết: “Mèo giấu của quý” là sao? Chứng tỏ anh cũng chưa triệt để. Thảo nào anh từng chê Nguyễn Huy Thiệp “ném cứt” vào văn học. Chẳng lẽ bắt Trương Chi (Truyện Trương Chi của Nguyễn Huy Thiệp) phải suốt đời ngọt ngào hát ngợi ca quyền lực, tiền tài, danh vọng trong khi chàng phải đối diện với tình yêu mơ màng lảng xẹt và bất tín của con gái quan tể tướng…

Nếu không cực đoan, cho rằng có những sự thật cần phải giấu kín thì chấp nhận được. Bởi lẽ, không phải thứ gì cũng phơi ra tuốt tuồn tuột. Cấm kị là tất yếu của loài người văn minh, kể từ khi nó biết mặc quần và cởi quần ịa đúng chỗ.

Cấm kị (Taboo) trong nghĩa rộng bao hàm mọi thứ thuộc về luật lệ: chính trị, pháp luật, đạo đức, văn hóa, thẩm mỹ, trong đó, thuật ngữ Taboo thường khuôn hẹp trong lĩnh vực văn hóa – đạo đức.

Tranh Picasso

Nhưng giữa văn hóa – đạo đức trong đời sống với điều tra nghiên cứu trong khoa học (kể cả sáng tạo) lại khác nhau. Có thứ bị cấm trong đời sống nhưng vẫn phải điều tra nghiên cứu hay sáng tạo về nó. Chẳng hạn, cấm cởi quần (nơi công cộng thôi nhé!) nhưng cái trong quần lại là đối tượng nghiên cứu và sáng tạo muôn đời nay. Quan trọng là, khi trở thành đối tượng nghiên cứu và sáng tạo, nó không còn là nhục dục mà là tinh thần.

Trong đời sống, với tư cách là những khế ước xã hội, phàm cái gì đã cấm thì cấm bình đẳng và cấm cái có hại cho cả cộng đồng. Cấm người khác nhưng mình được tự do là bá đạo. Chẳng hạn như luật hóa phụ nữ chính chuyên một chồng nhưng đàn ông thì được tự do đa thê là sự ngụy biện bất lương của chế độ phụ quyền. Thậm chí, việc bắt đàn bà phải ngồi đái nhưng đàn ông thì trọn quyền đứng đái, đàn bà phải khép nép nhưng đàn ông thì được quyền tô hô… cũng hoàn toàn bất công như các nhà nữ quyền luận đã từng mang ra chất vấn. Công, Dung, Ngôn, Hạnh nếu cho là hay thì áp dụng cho mọi giới chứ không chỉ dành riêng cho phụ nữ.

Cái lằn ranh giữa tự do và cấm kị là con đường tất yếu mà nhân loại phải lựa chọn. Lịch sử văn minh của loài người là lịch sử điều chỉnh liên tục để tạo ra sự cân bằng giữa hai cực ấy. Không thể có tự do tùy tiện và cũng không thể tồn tại cấm kị khắt khe.

Ở đây nói về quyền phát ngôn, khi đã được mở miệng nói thật thì nên nói thẳng. Đó là bản lĩnh của sự nói. Nếu người nói có nói sai thì người nghe cũng nên lắng nghe và đối thoại, chỉ ra hướng điều chỉnh thích hợp chứ không nên trấn áp thô bạo bằng bất cứ sự nhân danh nào.

Từ ngữ, bản thân nó không hay, không dở, không đẹp, không xấu. Hay hay dở, đẹp hay xấu là biết đặt đúng chỗ của nó. Hồ Chí Minh đã từng khuyên thế (khi ca ngợi anh lính trong tiểu thuyết Nga văng cứt vào kẻ thù) chứ không đợi đến các nhà ngữ văn học. Nói nôm na (cho nó thật nhé), cũng giống như chuyện ỉa đái là nhu cầu bình đẳng với ăn uống, không thể cho phép cái này mà cấm cái kia. Đặt đúng chỗ là văn hóa, sai chỗ là vô văn hóa, bất luận là ăn uống hay ỉa đái (và cho cả mọi chuyện). Ỉa đái đúng chỗ khác với ỉa đái tùy tiện chứ không thể quy chung rằng, cứ nói đến ỉa đái là vô văn hóa hay phi văn học!

Đây là đề tài bùng nhùng nhất kể từ sau thời Phục Hưng với hiện tượng François Rabelais: người khổng lồ có khi không làm nên những kì tích anh hùng mà toàn ịa ra những bãi cứt khổng lồ (Tiểu thuyết trào tiếu Gargantua and Pantagruel). Giữa các tư tưởng cấp tiến và các định kiến về đạo đức – văn hóa đã từng tạo ra những cuộc tranh luận bất hòa giải xung quanh cái khu vực bị cho là “cấm” hay không “cấm” này.

Thực ra, giữa Tục và Thiêng đã là chuyện rối bời kể từ rất lâu, từ khi cái Linga và Yoni linh thiêng trong các điện thờ bị đánh tráo/ném ra vỉa hè thành cái Tục để nhường ngôi cho Thần thánh. Thần thánh, nói theo Marx, là sản phẩm hư ảo của trò chơi tuyệt đối hóa quyền lực trong cuộc tranh chấp với quyền lực nguyên thủy – sức mạnh của sự sinh nở, phồn thực. Từ đó cái Tục cứ chạy lung tung “bên lề”, mỗi khi bị kiềm nén đến độ bức xúc là nó văng ra vô tội vạ, lẫn lộn giữa vưu vật với phế vật (Xin lỗi vì định kiến nên phải dùng từ Hán Việt cho “sang”).

Khái niệm Tục ban đầu không hề mang nghĩa Xấu mà hoàn toàn trung tính: Trần Tục, Thế Tục đối lập với Thiên Đường, nhưng do sự đối lập nhị phân Xấu/Tốt, Tục/ Thanh trong cái nhìn của tư duy siêu hình mà nó bị áp đặt sang nghĩa Xấu.

Sự áp đặt đầy kìm nén này làm cho sự văng tục được sinh ra như là một hoạt động vô thức. Và vì vô thức, không thể kiểm soát được, nên đôi khi người văng tục tưởng hạ nhục kẻ khác nhưng lại tự xúc phạm chính mình. Cái vưu vật (của quý) của mình đôi khi được đem ra đồng hóa với phế vật (chất thải) hay với bộ mặt bẩn thỉu của ai đó. Văng tục là điều khó cấm/ tránh trong một môi trường xã hội đầy kìm nén và ức chế, cho nên cũng cần phải được trang bị hiểu biết về sự văng tục…

Văng tục thường bị quy về kẻ thấp hèn, không phải vì họ thấp hèn mà vì nó thường trút xả từ miệng kẻ yếu thế hay thân phận thấp cổ bé họng. Khi ấy nó tồn tại như là thứ quyền lực thứ hai, quyền lực phản kháng (do sự áp bức của quyền lực thống trị mà ra, và cũng có thể do sự phục sinh hay nổi loạn của quyền lực nguyên thủy) theo cách diễn giải về quyền lực của M. Foucault.

Vì thế, thà để cho người ta trút xả vẫn tốt hơn là cấm kị vì có những thứ cấm kị gây kìm nén đến mức dễ dẫn đến hình thức phản kháng nguy hiểm khác: bạo hành, bạo loạn, như S.Freud trước đó đã từng cảnh báo!

Về ngôn ngữ, không thể không thừa nhận rõ ràng rằng, sự dối trá bắt đầu bằng cái gọi là “nhã ngữ”, sau nó là “xảo ngôn”. Trong lịch sử ngôn từ, từ ngữ nguyên thủy bị che khuất dần bởi cái gọi là Taboo – Cấm kị. Cấm kị không đơn thuần là khế ước xã hội mà nguyên là sản phẩm được kiến tạo bởi quyền lực thống trị, nó sinh ra thứ diễn ngôn được hợp thức hóa hay mệnh danh là văn hóa – đạo đức để áp đặt trật tự thống trị làm cho ngôn từ bị lệch lạc, dị dạng dần mà người ta cứ tưởng là sang trọng để đánh lừa nhau.

Quyền lực đúng là thứ tạm bợ trong những thời đại phi dân chủ. Chính quyền lực thống trị đã chơi trò chơi Cấm kị để độc quyền thực hiện những điều Cấm kị. Như thể chế phụ quyền hay thời đại phong kiến chẳng hạn. Kẻ thống trị cấm phụ nữ nhiều thứ, từ ăn mặc, sinh hoạt đến tình yêu, tình dục để chúng trọn quyền hưởng thụ thân xác phụ nữ. Cho nên Nhã Thuyên nói Cấm kị chỉ là tạm bợ, dù không hoàn toàn thỏa đáng, vì có những Cấm kị văn minh phải được duy trì, giống như cấm xả rác bừa bãi…, nhưng không phải không có lí do, vì có những Cấm kị vô lí đã từng và đến lúc phải bị giải bỏ!

Gần đây, người ta hay dùng thành ngữ “đánh đĩ ngôn từ” cho hiện tượng nhã ngữ, xảo ngôn, thật thỏa đáng!

Đơn giản, khi anh uốn lưỡi quanh co nhiều lần để nói, anh khó nói thật, ngôn từ của anh chỉ còn là tấm áo khoác mĩ miều hay thứ son phấn giả tạo che đậy hết mọi sự thật.

Cái Thiêng, cái Huyền ảo cũng sinh ra từ Taboo vì nó cấm cái Thực để tạo ra cái Ảo, hạ thấp cuộc sống trần tục để tôn vinh thế giới Thần linh. Đến lúc phải chất vấn theo cách của F. Rabelais: Tại sao người khổng lồ chỉ có làm nên những kì tích phi thường để được ngợi ca? Và bản chất của sự ngợi ca ấy là ngợi ca cái gì, cho ai, hay chỉ mượn Thần thánh để ngợi ca quyền lực, như chính F. Engels đã đặt ra khi luận về anh hùng ca trong Nguồn gốc gia đình, sở hữu tư nhân…? Phải chất vấn như thế thì có lẽ mới tìm thấy được chân tướng sự thật!

Cho nên, cuộc cách mạng về “nói thật, nói thẳng” phải bắt đầu bằng sự lột trần tấm áo khoác Taboo, “khảo cổ” mọi thứ tri thức bằng cách bóc bỏ lớp son phấn đồng bóng thiêng liêng, huyền ảo giả tạo, trả ngôn ngữ về đúng trạng thái ban đầu của nó. Giải thiêng, giải huyền mang nghĩa như thế. Nhưng kẻ có quyền lực nghe đến món này là hơi bị sốc, lập tức nhảy dựng lên chứ dân gian thì… vô tư!

Dân gian hồn nhiên, nên họ có thành ngữ chế nhạo kẻ cầm quyền khắt khe, và cả bọn trí thức hủ nho: “Trịnh trọng như đau ỉa”. Và chính dân gian đã tạo ra samidazt bằng việc xuất bản miệng những câu chuyện cười “bên lề” để giải thiêng, giải huyền, cân bằng hóa giữa trịnh trọng nghiêm trang và hài hước đùa cợt, đưa cuộc sống con người thoát khỏi ám ảnh của bóng ma huyền hoặc để trở về thế tục, về với sự thật.

Nhưng cũng nên nhớ, sự thật còn tùy thuộc vào góc nhìn. Những người thích vạch trần cái xấu của kẻ khác (kể cả thể chế này hay thể chế kia) cũng chỉ là góc nhìn chứ không là tất cả sự thật. Chủ nghĩa hậu hiện đại xem cái gọi là sự thật đó cũng chỉ là những diễn ngôn. Cho nên, điều quan trọng là góc nhìn trong sáng hay không trong sáng chứ không phải thật hay không thật, vì trên đời chẳng thiếu kẻ tiểu nhân, chuyên soi mói vụn vặt cái gọi là sự thật để xuyên tạc, bôi nhọ, tạo điều kiện cho đám đông dân trí thấp đánh hùa. Theo các nhà Hiện tượng luận, không ai đủ khả năng nhìn thay cho mọi góc nhìn mà quan trọng là biết “dung hợp tầm nhìn” để tránh sự thiển cận…