Bài đăng
TMSS: bài viết đáng để đọc và suy gẫm trong bối cảnh sự vô cảm lên ngôi như hiện nay!
-----------
Tản mạn về bệnh vô cảm xã hội chủ nghĩa
Đào Tiến Thi/ Văn Việt
Một chiều nọ đi tập thể dục, tôi bị ngã trẹo
chân. Thấy chỉ đau nhẹ nên hôm sau tôi vẫn đi làm. Ai ngờ càng lúc càng
đau. Cho đến chiều tối ra về thì chỗ đau đã trở nên trầm trọng, ngồi
được lên xe máy đã khó, đi được còn khó hơn, nhưng khó nhất là lúc về
đến nhà, không biết làm sao bước xuống xe được. Mặt méo xệch, răng
nghiến chặt, chân cố nhích từng tí, nước mắt muốn trào ra. Trong lúc ấy ở
tầng hầm nhà xe có ba bốn bạn trẻ cùng toà nhà, đều mục kích sự khó
khăn đó của tôi nhưng không một cô cậu nào giúp đỡ hay hỏi lấy một câu.
Họ chăm chú đi nhanh về phía thang máy, sợ lỡ chuyến lên.
Cuối cùng thì tôi cũng xuống xe được và cố gượng
đi cà nhắc, vai vẫn khoác chiếc cặp đi làm to đùng. Một cô gái chừng 25 –
30 tuổi dáng cao lớn, khoẻ mạnh, lướt qua tôi rất thản nhiên. Trong lúc
cô ta đứng chờ thang máy, tôi cũng kịp cà nhắc đến và cùng lên. Suốt
thời gian đi chung thang máy, cô ta cũng không thăm hỏi tôi một câu.
Những người ở cùng một toà nhà còn như thế, với
những người ở cùng khu chung cư thì còn lạnh nhạt hơn. Cách đây hơn ba
tháng, con trai tôi đi ngược chiều đoạn đường chỗ cổng ra của chung cư
và bị công an giao thông bắt. Tuy nhiên do hai anh công an bắt bằng cách
đâm xe máy chặn đầu nên con tôi phê bình. Hai bên còn đang tranh luận
thì một thanh niên lạ mặt xông vào tát luôn con tôi rồi thản nhiên lên
xe, trước mặt hai anh công an. Sự việc xảy ra ngay cổng khu chung cư,
cho nên người trong chung cư kéo ra xem rất đông và vợ chồng tôi cũng
kịp đến. Chúng tôi không cãi gì việc con tôi vi phạm giao thông mà chỉ
yêu cầu lập biên bản về việc kẻ lạ mặt ngang nhiên đánh người. Thế nhưng
hai anh công an (về sau có cả sếp trưởng, sếp phó của họ đến), tìm mọi
cách để từ chối việc lập biên bản. Hai bên tranh cãi cả hai tiếng đồng
hồ. Đáng buồn là người trong chung cư đổ ra đông như thế (trong đó có cả
một số người là hàng xóm khá thân quen) và yêu cầu của chúng tôi chính
đáng như thế, nhưng chỉ đúng có một bà có tuổi ủng hộ chúng tôi và một
thanh niên giúp chúng tôi viết biên bản. Nhưng trước sự đe doạ của công
an mà hai người này rồi cũng phải rút lui. Cuối cùng chỉ còn đúng ba
người của gia đình chúng tôi đương đầu với công an, mà công an thì mỗi
ngày được tăng thêm lực lượng, cả sắc phục lẫn trong vai “quần chúng tự
phát” để áp đảo chúng tôi.
Ấy là chuyện của chính chúng tôi và vừa mới xảy
ra gần đây. Còn trên báo chí hằng ngày, ta bắt gặp vô vàn các câu chuyện
về các hành vi sai trái hoặc tội ác nhưng những người có liên quan lại
thản nhiên mặc kệ hoặc thậm chí kiếm chác ngay trên sự rủi ro của đồng
loại. Nào cảnh kẻ gây tai nạn bỏ mặc nạn nhân. Nào cảnh người ngã xe
máy, tiền rơi ra bị người đi đường lao đến tranh cướp. Nào cảnh tài xế
chở bia bị đổ, dân hai bên và người đi đường đổ đến hôi bia. Nào cảnh
người bị cướp đồ giữa phố nhưng không một ai giúp đỡ. Nào cảnh công an
giao thông đuổi đánh người không có mũ bảo hiểm dẫn đến trọng thương
hoặc chết. V.v và v.v.
Khoảng năm 1987, khi mới có trào lưu đổi mới ở
các nước xã hội chủ nghĩa, tôi đọc một bài báo của nhà văn Liên Xô nhan
đề là “Lòng nhân ái”, trong đó ông kể một lần ông bị ngã trên đường phố
mà không một ai đỡ ông dậy. Rồi ông nghĩ đến hiện tượng người ăn xin bị
hoàn toàn bỏ rơi trong chế độ Xô viết, trong khi đó ông nhớ lại thời
niên thiếu (dưới chế độ Nga hoàng), mỗi khi theo cha đi ra phố mà gặp ăn
xin, người cha đều đưa tiền cho cậu bé đem đến biếu người ăn xin một
cách cung kính.
Cũng thời gian đó, tôi đọc một bài ký của một nhà
văn Việt Nam trong đó tác giả kể một lần đi qua phà, gặp một người ăn
xin, ông lấy tiền ra cho liền bị người bạn đi cùng, một cán bộ lãnh đạo,
phê bình. Vì người cán bộ ấy cho rằng việc này cần chờ chính sách của
Đảng và Nhà nước, chứ không được làm từ thiện tuỳ tiện, dễ bị lợi dụng!
Phải chăng mọi thứ “đã có Đảng và Nhà nước lo”
nên mỗi người không có trách nhiệm gì hết và “lòng nhân ái” là cái “vớ
vẩn” của “xã hội tư bản thối nát”? Và đây là một ví dụ về lòng nhân ái
“vớ vẩn” ấy.
Cách đây mấy năm, tôi có đọc một bài báo của một
Việt kiều (nếu tôi không nhầm thì bài đăng trên báo Văn nghệ) trong đó
tác giả kể một vụ tai nạn của chính ông ở nước sở tại. Khi tai nạn xảy
ra, tất cả mọi người đi đường đều dừng lại để giúp đỡ. Xe cảnh sát, xe
cứu thương, xe cứu hoả tíu tít xuất hiện làm nhiệm vụ. Cho nên tại nạn
được khắc phục kịp thời và rất hiệu quả.
Trở lại xã hội ta hiện nay, trên báo chí hằng
ngày, ta thấy tràn lan các chuyện tai nạn giao thông và chuyện “cướp –
giết – hiếp” nhưng không có sự sốt sắng của lực lượng chức năng cũng như
của xã hội. Phải chăng vì nó xảy ra quá nhiều? Nhưng điều nguy hiểm
hơn, là người ta lại như là quảng bá các sự việc ấy. Những người bán báo
rong mở loa hết cỡ khắp các phố để quảng cáo các câu chuyện tai nạn và
chuyện “cướp – giết – hiếp”, coi đấy là nội dung hay nhất của số báo.
Báo giấy đã nhiều chuyệ giật gân, báo mạng còn nhiều hơn. Mà toàn là các
báo mạng chính thống, “lề phải”.
Quan sát xung quanh, tôi có cảm giác người ta coi
những câu chuyện về tội ác (kẻ phạm tội lẫn nạn nhân) như các câu
chuyện giải trí. Hoặc có ai đó bức xúc thì chỉ chửi rủa kẻ thủ phạm chứ
không chịu tìm hiểu ngọn nguồn. Nghĩa là sau những kẻ vô cảm làm điều ác
thì đến lượt báo chí vô cảm đăng bài, và sau đó cả thiên la địa võng
người đọc cũng hầu như vô cảm: nghe mà không phản ứng gì. Trong số người
đọc đó có hàng nghìn cán bộ lãnh đạo, hàng vạn thầy cô giáo, giảng
viên, tiến sỹ, giáo sư, văn nghệ sỹ,… nhưng thử hỏi có được mấy phần
trăm còn động lòng đau đớn? Như vậy thì HIỆN TƯỢNG VÔ CẢM đã trở thành
BỆNH VÔ CẢM vô cùng trầm trọng và có lẽ vô phương cứu chữa!
Sự vô cảm của con người thì thời nào cũng có và
xã hội nào cũng có. Nhưng ở xã hội xã hội chủ nghĩa nó có màu sắc khác
thường như trên kia đã mô tả. Con người đã đến độ bất lực, chấp nhận cái
ác và thờ ơ trước cái đáng thương. Có một gia đình nọ, ông bố là một sỹ
quan cao cấp của ngành công an, luôn dặn con rằng: khi đi đường, dù gặp
bất cứ chuyện bất công ngang trái nào, dù nó xảy ra với chính con, thì
con hãy nhẫn nhịn và nhanh chóng thoát khỏi, dứt khoát không đấu tranh
đúng sai thua được, đấy là cách duy nhất để bảo toàn cho mình.
Mới nghe thì ta trách người sỹ quan công an nọ.
Nhưng ta có thể thông cảm cho ông vì sự vô cảm ở đây là sự vô cảm “bắt
buộc”, là cách tự bảo vệ duy nhất, bởi ông ấy biết rõ luật pháp vô nghĩa
như thế nào.
Trong sách Tiếng Việt lớp 3 hiện hành có bài
“Khuất phục tên cướp biển” (truyện của Xti-ven-xơn). Truyện kể rằng có
một tên cướp biển hung hãn say rượu có những hành vi ngang ngược ở một
quán trọ mà không ai dám động đến hắn. Nhưng bác sỹ Ly, người đang thăm
bệnh ông chủ quán, dám yêu cầu hắn đi nơi khác. Tên cướp biển rút dao ra
đe doạ. Bác sỹ không lùi bước, dõng dạc tuyên bố rằng: “Nếu anh không
cất dao, tôi quyết làm cho anh bị treo cổ trong phiên toà sắp tới”. Hai
người gườm gườm nhìn nhau, và cuối cùng tên cướp biển phải tra dao vào
vỏ và ngồi im. Tại sao ông bác sỹ “trói gà không chặt” lại thắng tên
cướp biển? Ấy là nhờ có chỗ dựa là toà án, nơi thực thi công lý, không
tha cho bất cứ kẻ phạm tội nào.
Nếu câu chuyện trên xảy ra ở xã hội ta hiện nay
thì rõ ràng không ai dám hành động như ông bác sỹ, vì người ta không tin
tưởng ở toà án.
Trong những cuộc làm việc chính thức và không
chính thức với các anh an ninh, họ thường dùng tình cảm để khuyên tôi
đừng tham gia vào các hoạt động xã hội. Lý do là “sức khoẻ chú/ anh kém
rồi”, là “nên tập trung lo cho gia đình”. Như vậy từ một chế độ người ta
tìm mọi cách tước bỏ các nhu cầu cá nhân để hướng nó phục vụ cho xã hội
(“mỗi người vì mọi người”, “tất cả vì Tổ quốc xã hội chủ nghĩa”,…) thì
ngày nay người ta lại làm ngược lại, là khuyến khích lòng ích kỷ, phê
phán và ngăn chặn các hoạt động hướng tới lý tưởng xã hội.
Cho nên chúng tôi đặt ra khái niệm “vô cảm xã hội
chủ nghĩa” thiết nghĩ là không “oan” chút nào, vì nó có những đặc trưng
rất rõ rệt của thói vô cảm trong chế độ này. Vả lại, đã có các khái
niệm như “đạo đức xã hội chủ nghĩa”, “lòng nhân ái xã hội chủ nghĩa”
(hay “nhân ái vô sản”), “Tổ quốc xã hội chủ nghĩa”,… thì khái niệm “vô
cảm xã hội chủ nghĩa” là hoàn toàn hợp logic và thực tế đã chứng minh rõ
ràng.
Và như vậy bệnh vô cảm có nguyên do từ thể chế
chính trị chứ không thể giải thích loanh quanh từ những khía cạnh đạo
đức truyền thống hay của nền giáo dục. Còn nếu cắt nghĩa từ giáo dục thì
cuối cùng vẫn phải quay về chính thể để lý giải. Chúng ta hãy nghe
Montesquieu[1] nói về hai nền giáo dục như sau:
Giáo dục trong chính thể chuyên chế
“Trong chính thể quân chủ, giáo dục chỉ tìm cách
nâng cao trái tim. Trong chính thể chuyên chế, giáo dục chỉ tìm cách hạ
thấp trái tim. Ở đây giáo dục phải là một công cụ nô dịch. Cái đó cũng
sẽ là một điều hay ngay trong hệ thống những người chỉ huy, không một ai
vừa là kẻ độc tài mà lại không đồng thời là người nô lệ. Sự phục tùng
tuyệt đối đòi hỏi sự ngu dốt của người thừa hành, và cả sự ngu dốt của
người chỉ huy. Anh ta không cần phải hiểu rõ, không cần phải hoài nghi,
không cần phải lý giải. Anh ta chỉ cần muốn”.
“Trong một nước chuyên chế, mỗi gia đình là một
vương quốc riêng rẽ. Giáo dục ở đây chủ yếu nói về cách ăn ở với người
khác nên rất hạn chế, chỉ quy vào một điểm là đưa sự sợ hãi vào trái tim và đưa ít nhiều nguyên tắc thật đơn giản của tôn giáo vào đầu óc […] Giáo dục ở đây, theo một cách nào đó, là con số không. Phải tước bỏ tất cả để đưa vào đầu óc người ta một cái gì, và bắt đầu biến một thần dân xấu thành một nô lệ tốt”.
Giáo dục trong chính thể cộng hoà
“Trong chính thể cộng hoà, người ta cần đến tất
cả sức mạnh của giáo dục. Sự sợ hãi trong chính thể chuyên chế là do sự
trừng phạt và đe doạ mà sinh ra […] Nhưng đạo đức trong chính thể cộng
hoà lại là sự đấu tranh với bản thân mình”.
“Có thể định nghĩa đạo đức chính trị là tình yêu luật pháp và tình yêu tổ quốc.
Tình yêu ấy đòi hỏi luôn luôn đặt lợi ích chung lên lợi ích cá nhân.
Tình yêu ấy đặc biệt phù hợp với các chính thể dân chủ. Ở đây, vận mệnh của chính thể được giao cho mỗi công dân, mà chính thể là đủ mọi thứ trên đời, muốn bảo vệ nó thì phải yêu mến nó”.
“Trong chính thể cộng hoà, tất cả tuỳ thuộc ở
tình yêu trong sáng nói trên, do đó mà phải quan tâm đến giáo dục. Muốn
cho trẻ có được tình yêu luật pháp và tình yêu tổ quốc thì điều chắc
chắn là các ông bố trong gia đình phải có tình yêu ấy đã”.
“Thầy giáo truyền kiến thức cho học trò, thì phải
gợi cho các em sự đam mê, hứng thú. Người ta không làm được điều này là
vì sự giáo dục trong gia đình đã bị huỷ hoại bởi những tình cảm ngoại lai. Không phải người ta sinh ra đã mất gốc mà vì những con người thành nhân[2] trước đó đã bị hư hỏng”.
Có lẽ với những diễn giải dễ hiểu của Montesquieu
như trên thì không cần phân tích gì thêm. Nếu những nhà lãnh đạo nhà
nước cộng sản Việt Nam hôm nay vẫn nhận thể chế hiện hành là chính thể
cộng hoà (thể hiện ngay ở tên nước) thì phải xây dựng nền giáo dục trong
đó “đạo đức chính trị là tình yêu luật pháp và tình yêu tổ quốc”,
một thứ luật pháp mà bản chất là khế ước xã hội (chứ không phải do nhà
cầm quền tự ý đặt ra) và một tổ quốc của nhân dân (chứ không thể bắt ép
thành một một thứ “tổ quốc xã hội chủ nghĩa”). Nhà nước cộng sản muốn
người dân phải bảo vệ chế độ (như ông Tổng Bí thư thường nhắc nhở) thì
“vận mệnh của chính thể” phải được “giao cho mỗi công dân”. Còn nếu ngay
cả tình yêu tổ quốc cũng “đã có Đảng và Nhà nước lo” thì tất yếu các
công dân sẽ hoàn toàn vô cảm và cũng không có lý do gì để chê trách họ.
TMSS Đăng lại theo Quechoa
[1] Các đoạn trích dưới đây đề lấy từ cuốn Bàn về tinh thần pháp luật, Hoàng Thanh Đạm dịch, Nhà xuất bản Lý luận chính trị, 2006.
[2] Thành nhân: cha mẹ (chú thích của người dịch).
0 Nhận xét